Szal kaszmirowy jako nieodzowny element garderoby dziewiętnastowiecznej elegantki

Obecnie nazwa szal kaszmirowy obejmuje zarówno te oryginalne wytworzone w Kaszmirze czy Azji jak i szale wytwarzane w Europie. Prawdziwe szale kaszmirskie są tkane z kaszmiru czyli wełny kóz azjatyckich. Najdroższe z nich tkano z runa dzikich kóz, które żyjąc w zimnym klimacie górskim posiadały długą i gęstą wełnę, która bardzo szybko rosła, zwłaszcza podczas zimy. Na wiosnę ocierały się się o skały i krzaki, zostawiając na nich kłaczki runa, które były zbierane i czyszczone. Wytwarzane z nich nici były najlepsze ale z powodu ciężkiej dostępności, także bardzo drogie. Wykonywano z nich najcenniejsze szale, na przykład tzw. szale obrączkowe, czyli tak cienkie i delikatne, że można je było przewlec przez pierścionek. Oczywiście wykorzystywano też tańszą wełnę udomowionych kóz azjatyckich, rasowych owiec himalajskich a nawet sierść pasterskich psów tybetańskich. 

Szal z Kaszmiru, pocz. XIXw., Victoria & Albert Museum, London
link do strony muzeum

Tkactwo szali w Kaszmirze ma długą tradycję. Według legendy żyjący w XV wieku sułtan Zayn Al Abidin sprowadził z Turkiestanu tkacza Nakada Begh, któremu zlecił wytwarzanie szali. Od początku był to towar bardzo luksusowy, dostępny tylko dla arystokracji, czasami wysyłany za granicę jako cenne podarunki, co przyczyniło się do większej popularności tej części garderoby na terenie Europy. O pięknych kaszmirskich szalach wspominali również w swoich listach i dziennikach europejscy podróżnicy.

Tkaniem szali zajmowali się prawie wszyscy, zwłaszcza mężczyźni, którzy byli podzieleni na wąskie specjalizacje. Co ciekawe najwięcej zarabiał rysownik, który tworzył wzory. Szale farbowano wyłącznie naturalnymi barwnikami (wyjątkiem była zieleń, którą wytwarzano ze sprowadzanego z Anglii sukna). Oryginalną techniką tkacką była espolinge, bardzo precyzyjna i czasochłonna. Wytkanie jednego szala, nad którym pracowało dwóch tkaczy trwało min. 1,5 roku. W XIX wieku, kiedy zapotrzebowanie na szale wzrosło, przyspieszano ten proces poprzez tkanie jednego szala w częściach przez kilku tkaczy na kilku krosnach, a potem łączenie ich w jedną całość. Już na początku XIX wieku szale czasami haftowano, imitując sploty tkackie, by przyspieszyć proces produkcji i obniżyć jej koszty. Metoda ta była wykorzystywana na większą skalę pod koniec XIX wieku.

Szal z Kaszmiru, pocz. XIXw., Victoria & Albert Museum, London
link do strony muzeum

Do mody europejskiej szale kaszmirskie weszły dopiero pod koniec XVIII wieku. Ówczesna moda na głębokie dekolty sprawiła, że było duże zapotrzebowanie na szale i chusty, jednakże te których używano (z tkanin jedwabnych i bawełnianych) nie były wystarczająco ciepłe. Dlatego gdy odkryto cienkie, wełniane szale kaszmirskie, zdobyły one wielką popularność. Zapotrzebowanie na szale tego typu wzmogło pojawienie się mody na lekkie suknie epoki empiru oraz ogólne zainteresowanie Orientem, będące konsekwencją egipskiej wyprawy armii Napoleona Bonaparte. Początkowo szale były produkowane wyłącznie w Kaszmirze, choć coraz częściej według projektów europejskich rysowników.

Madame Charles Maurice de Talleyrand Perigord, Francois Gerard, ok.1805,
The Metropolitan Museum of Art, New York,
link do strony muzeum

Portret Anny z Sołtanów Wańkowiczowej,Jan Rustem, 1805, Muzeum Narodowe
w Warszawie, źródło: Chruszczyńska 2009

Jak to jednak zwykle bywa, popyt na kaszmirowe szale sprawił, że także w Europie zaczęły powstawać manufaktury tkackie, zajmujące się wytwarzaniem tej części garderoby. Najwcześniej powstały one w Anglii (od lat 80.XVIIIw.), gdzie imitowano tkaniny pochodzące z Kaszmiru. Oczywiście były one tkane z innej wełny, najczęściej owiec hiszpańskich, dlatego nie tak cienkie i jedwabiste jak oryginalne, ale pod względem kolorystyki i wzornictwa były często nie do odróżnienia na pierwszy rzut oka. Cieszyły się one wielkim powodzeniem, ponieważ były znacznie tańsze i bardziej dostępne dla zwykłych kobiet. Aby uzyskać jedwabistość szali używano oprócz wełny także nici jedwabnych. Oryginalna technika espolinge, była oczywiście zbyt pracochłonna, dlatego gdy tylko wynaleziono maszynę żakardową (1805r.) tkano właściwie tylko na niej. Pewna część szali (zwłaszcza rosyjskich) była drukowana- była to najtańsza metoda produkcji. We Francji produkcja szali rozpoczęła się po 1806 roku, kiedy Napoleon wprowadził blokadę kontynentalną i ograniczył kontakty handlowe z Anglią. Podobne szale produkowano także na terenach Polski, Śląska oraz Czech, gdzie były znane pod różnymi nazwami (szale kaszmirowe, francuskie, tureckie, śląskie czy krakowskie). W Polsce arystokratki używały oczywiście także oryginalnych szali z Kaszmiru, zw. tyftykami, które były ponoć niewiele tańsze od klejnotów. Popularne, tańsze szale francuskie można było zakupić w Łodzi i Warszawie (w Warszawie od 1829r. działała fabryka Jana Blumela, wiedeńskiego wytwórcy szali i chust). 

Szal kaszmirowy przerobiony na suknię,
ok. 1797r., Wielka Brytania,
Victoria & Albert Museum, London,
link do strony muzeum

Po 1870 roku moda na szale przeminęła, bo stały się one zbyt pospolite i tanie. Szale przerabiano na bluzki czy spódnice, wykorzystywano jako kapy na kanapy czy łóżka. Pod koniec XIX wieku większość warsztatów tkackich w Kaszmirze upadło, co zapoczątkowało okres biedy i głodu oraz zanik tradycji tkackich. 

Wzory szali kaszmirowych:

Pierwsze oryginalne szale kaszmirowe miały jednobarwne tło (kremowe, szafranowe, zielone, czerwone lub niebieskie) i dekorowane zakończenia i obrzeża (najczęściej w motywy roślinnno-kwiatowe). Początkowy wzór bukietu lub drzewka kwiatowego wpisanego w kształt migdału czy szyszki, wyewoluował w motyw palmety z wydłużonym i pochylonym wierzchołkiem - najbardziej charakterystyczny dla szali kaszmirowych. Zwano go motywem bota, palmetą kaszmirską lub indyjską.

Szal z Kaszmiru, pocz. XIX wieku, Victoria & Albert Museum, London,
link do strony muzeum

Oprócz tego powstawały szale z całą powierzchnią podzieloną na różnokolorowe pasy, w których umieszczano ornament kwiatowy. Poza długimi szalami istniały też kwadratowe chusty, zdobione umieszczoną centralnie rozetą, obwiedzione bordiurą.

Szal kaszmirowy kwadratowy, przełom XVIII i XIXw., Indie,
Muzeum Narodowe w Krakowie,
link do strony muzeum

Szal kwadratowy, 1840-49, Francja,
The Metropolitan Museum of Art, New York,
link do strony muzeum

W Europie przetwarzano oryginalne motywy kaszmirskie, pragnąc przypodobać się gustom europejskich kobiet. W tworzeniu wzorów europejskich szali ważną rolę odegrał malarz Amedee Couder. Zaprojektował on kilka wzorów szali, bardzo dekoracyjnych, obfitujących w dekorację figuralną czy architektoniczną, które choć cenione na wystawach, nie weszły do codziennej mody. Dlatego powrócono do bardziej tradycyjnych wzorów kaszmirskich, wzbogacanych jedynie nowymi elementami np. motywami architektonicznymi.

Fragment szala kaszmirowego wyk. wg wzoru Amedee Courder'a, 1855r., Francja,
The Metropolitan of Art Museum, New York, link do strony muzeum

Szal kaszmirowy, 3 ćw. XIX w., Indie,
The Metropolitan Museum of Art, New York,
link do strony muzeum

Co ciekawe motywy dekoracyjne oryginalnych szali kaszmirskich w połowie XIX wieku, bywały też inspiracją dla drukowanych tkanin, z których szyto suknie.

Suknia, 1845-50, Wielka Brytania,
Victoria & Albert Museum, London,
link do strony muzeum

Bibliografia: 

Chruszczyńska J., Szale kaszmirowe, w: Chruszczyńska J. i Orlińska-Mianowska E., Tkaniny dekoracyjne. Przewodnik dla kolekcjonerów, Warszawa 2009.