Szatelenka czyli alternatywa dla damskiej torebki - XIX wiek

Jak już wspominałam w XIX wieku na skutek fascynacji dawną modą nastąpił powrót châtelaines. Niemałą rolę odegrała w tym ówczesna moda - w okresie biedermeieru nastąpił powrót eksponowania szczupłej talii - zaś przypinane do paska torebki i châtelaines rzucały się w oczy i zwracały uwagę na smukłość talii. Dlatego też ich popularność trwała od końca lat 20. XIX wieku aż do pierwszego dziesięciolecia XX wieku. Najprawdopodobniej w roku 1828 pojawiła się nazwa châtelaine - podkreślała pogląd, że XIX-wieczna dama dzięki zawieszonym przy pasku kluczom stawała się podobna średniowiecznej kasztelance. Oczywiście szybko oprócz klucza zaczęto nosić także inne drobiazgi. Co ciekawe fakt ten został szybko zauważony i zaczął być wyśmiewany za pomocą karykatur modowych, drukowanych w prasie. 

The Chatelaine; a really useful present, John Leech, drzeworyt, czasopismo satyryczne „Punch”,  1849 r., źródło: http://punch.photoshelter.com/

Przykładowo w czasopiśmie satyrycznym "Punch" w 1849 roku zamieszczono rysunek przedstawiający młodą panią w krynolinie z szatelenką z podoczepianą ogromną ilością absurdalnych (ale i skądinąd praktycznych) przedmiotów, takich jak czajnik, miotła, łyżka, rakietka do gry, itp. Przypomina to nieco dzisiejszy pogląd na temat damskich torebek, w których panie przechowują wszystko co przyjdzie im do głowy. 

How to make a chatelaine a real blessing to mothers, John Leech, drzeworyt, czasopismo satyryczne 

„Punch”, 1849 r., źródło: http://www.victorianweb.org/

Inną zabawną karykaturą jest drzeworyt z tego samego pisma (1849 r.) pt. "How to make a Châtelaine a real blessing to Mothers", ukazujący młodą matkę, która do łańcuszków szatelenki ma przyczepione zabawki, wózek z niemowlęciem, nieco starsze dziecko a nawet psa, dzięki czemu może w spokoju oddawać się lekturze, nie zwracając na nie uwagi.

Portret Marii Pusłowskiej, Jan Matejko, 1871 r. (fot. Grzegorz Zygier), źródło: http://www2.maius.uj.edu.pl/,

XIX-wieczne châtelaines często swoją formą przypominały ich pierwowzór z poprzedniego stulecia. Widoczne jest to na przykład na portrecie Marii Pusłowskiej, namalowanym w 1871 roku przez Jana Matejkę. Przedstawiona na nim kobieta trzyma szatelenkę z medalionem lub zegarkiem zaskakująco podobną do châtelaines znanych nam z XVIII stulecia.

Ilustracja z „Bluszczu”, 1897, Muzeum Narodowe w Krakowie, źródło: Kowalska J.R., Torebki, sakiewki i portfele ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie, Kraków 2009, s. 49

Moda na noszenie châtelaines i torebek przyczepianych do paska nasiliła się w okresie turniury - spłaszczona z przodu suknia stanowiła dla nich świetne tło. Największa popularność a co za tym idzie i różnorodność szatelenek przypada na okres 1890-1910. Wskazują na to liczne wzmianki o châtelaines pojawiające się w prasie kobiecej tego okresu. Pojawiły się wtedy szatelenki na rękę, na palec oraz uproszczone, własnoręcznie robione z tkanin. Pozwolę sobie przytoczyć kilka przykładów.

Pasek „Jeanne d’Arc”, "Bluszcz", t. XII: 1876, Dodatek Nr 7,b.s.

W 1876 roku w "Dodatku do Bluszczu" nr 7 zamieszczono taki opis: "Pasek ten zrobiony z czarnej aksamitki, trzy centim. szerokiej, z której pukle po 18 cent. długie, spajane pierścionkami i agrafkami z oksydowanego i polerowanego srebra. Spięcie paska pokrywa kokarda z końcami tejże aksamitki, której węzeł zdobi srebrna sprzączka. Pod kokardą przyszyta blaszka z haczykiem. W środkowym końcu kokardy umieszczona maleńka blaszka, w której środku umieszczony łańcuszek z haczykiem do powieszenia wachlarza lub t.p." [1]

Sznur do wachlarza lub parasolki, źródło: "Bluszcz", t. XII: 1876, Dodatek Nr 35, b.s.

Tego samego roku, również w "Dodatku do Bluszczu" w nr 35 zaprezentowano sznur do parasolki lub wachlarza noszony na ręce. "Sznur z oksydowanych pereł do zawieszania wachlarza lub parasolki, nosi się na ręku. Jeden koniec sznura ma dużą szlifowaną, wewnątrz pustą perłę, do przesunięcia drugiego końca, u którego daną jest agrafka do zawieszania wachlarza i t.p. Aby denta perła nie przesuwała się tam i napowrót, w środku sznura przymocowany jest mały pierścionek." [2]

Sznur do wachlarza, źródło: "Bluszcz", t. XII: 1876, Dodatek Nr 42, b.s.

Czasami do paska oprócz wachlarza mocowano również haczyk do podnoszenia trenu na co wskazuje opis z nr 42 "Dodatku do Bluszczu" z 1876 roku. "Czarny jedwabny pleciony sznur, zakończony metalowymi spięciami, kładzie się w około stanika, do jednego końca sznura przyczepiona maszynka do utrzymywania trenu od sukni. Ma łańcuszek do wachlarza i czarny jedwabny kwast zdobi sznur podług ryciny." [3]

Fotografia z lat 90. XIX wieku, WM. Bamel, Studio 939 Eim Street, Manchester NH, źródło: http://www.ebay.com/

Różnorodność châtelaines była ogromna, specjalne łańcuszki używano m.in. do sportów, np. tenisa czy golfa czy prac w ogrodzie. Wraz z nastaniem XX wieku przy łańcuszkach châtelaines pojawiły się także kosmetyki. Coraz rzadziej zawieszano na nich zegarki. Co ciekawe szatelenki stały się także atrybutem zawodu pielęgniarki.

"Przegląd Mód" w "Dodatku do Bluszczu" nr 1 z 1890 roku donosi: "Dziś tak panie jak panowie noszą krótkie łańcuszki z brelokami; otóż śliczne łańcuszki ozdabia listewka emaliowana kolorowa, a jeden brelok zupełnie odrębnego wzoru przedstawiał w ramce z białych pereł główkę srebrną laną na ciemno emaliowanem tle."[4]

Ciekawą formą późnych chatelaines był tzw. pas duński, czyli zazwyczaj skórzany pasek z łańcuszkami, do których doczepiona była najczęściej torebka oraz inne akcesoria. Paski takie noszono już w latach 70. XIX wieku, uważano je za bardzo praktyczne ponieważ "na łańcuszku z haczykiem można (...) zawiesić i wachlarz, i woreczek, i zegarek, a nawet parasolik, może nawet moda pozwoli, że i kluczyki, ileż wtedy gospodyń ulżyłoby sobie wiecznego ich szukania." [5] Châtelaines mogły mieć także formę torebki, od której odchodziły łańcuszki lub skórzane paski do przywieszania akcesoriów.

W zbiorach polskich zachowało się kilka przykładów XIX-wiecznych szatelenek.

• W Muzeum Narodowym w Krakowie zachowała się châtelaine z odlewanego srebra, w kształcie spiralnie skręconej wstęgi zakończonej dwoma trójliściami, dekorowanej złoconą wicią roślinno-kwiatową. W centralnej części posiada ona karabinek do zawieszania zegarka oraz dodatkowe dwa haczyki od spodu. Ten typ szatelenki był popularny w 1. ćwierci XIX wieku ze względu na częstsze używanie zegarków i potrzebę ich dyskretnego i funkcjonalnego umocowania. Zegarek z châtelaine zazwyczaj były utrzymywane w tej samej konwencji stylistycznej, tworząc jedną całość.

Châtelaine, Francja, Paryż, przed 1846 r., nr inw. MNK-IV-Z-864, Muzeum Narodowe w Krakowie, źródło: http://www.kultura.malopolska.pl/

• W tym samym muzeum znajdziemy szatelenkę z wytłaczanego srebra, złożoną z małego kartusza z umieszczoną centralnie dłonią, w którego dolnej części umocowano trzy niewielkie haczyki, z czego dwa skrajne zakończone są łańcuszkami z zawieszonym flakonikiem na sole trzeźwiące. Dekorację stanowią motywy rokokowe.

Châtelaine, 2. połowa XIX w., nr inw. MNK-IV-Z-2498, Muzeum Narodowe w Krakowie, źródło:

http://www.kultura.malopolska.pl/

• Bardzo podobną châtelaine znajdziemy w zbiorach Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej w Przemyślu. Jest ona również wykonana z wytłaczanego srebra, składa się z niewielkiego kartusza, od którego odchodzą dwa łańcuszki podtrzymujące flakonik na sole trzeźwiące w kształcie klucza.

Châtelaine, Austro- Węgry (?), 4. ćw. XIX w., nr inw. MPS-3936, Muzeum Narodwe Ziemi Przemyskiej w Przemyślu, źródło: Zahel D., Czar kobiecego drobiazgu, Dębica 2012, s. 58

• Muzeum Narodowe w Krakowie posiada także szatelenkę balową wykonaną ze srebra, złożonej z niewielkiego kartusza, od którego odchodzą trzy długie łańcuszki zakończone karabinkami. Na nich zawieszone są puderniczka, zamykany medalion oraz karnecik. Ten typ châtelaine był bardzo popularny, ponieważ z jednej strony był funkcjonalny, pozwalał na zawieszenie najważniejszych drobiazgów potrzebnych podczas balu, z drugiej zaś strony służył za ozdobę ze względu na misterność wykonania.

Châtelaine, Niemcy, po 1888 r., nr inw. MNK-IV-Z-2358 a-d, Muzeum Narodowe w Krakowie, źródło: http://www.kultura.malopolska.pl/

• Podobny, choć bardziej rozbudowany przybornik balowy posiada Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie. Wykonany z posrebrzonego mosiądzu, składa się tradycyjnie z kartusza, od którego odchodzi pięć grubszych łańcuszków. Do nich przywieszone są: lusterko, szklany flakonik na kilka kropel perfum, maleńka sakiewka na kilka monet, oprawka do małego zaginionego ołówka oraz maleńki karnecik z kilkoma kartkami wykonanymi z białego celuloidu. 

Przybornik balowy, Francja (?), XIX w., Wil.5909, fot. Z. Reszka, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, źródło: http://www.wilanow-palac.pl/

• Podobna sakiewka do châtelaine znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie. Jest wykonana ze srebrzonej siatki metalowej, z harmonijkowym zamknięciem zamykanym na klapkę na zawiasku. Po obu stronach zamknięcia znajdują się dwa kółka do zawieszania sakiewki przy châtelaine.

Sakiewka do châtelaine, Polska (?), ok. 1890 r., nr inw. MNK XIX-7005, Muzeum Narodowe w Krakowie, źródło: Kowalska J.R., Torebki, sakiewki i portfele ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie, Kraków 2009, s. 218

• Bardzo podobna sakiewka w 2013 roku pojawiła się na aukcji w DESIE. Wykonana z pozłacanej siatki wykończonej ozdobnym zapięciem oraz zwisającymi u dołu koralikami.

Sakiewka do châtelaine, Francja, pocz. XX w., DESA Biżuteria, VIII AUKCJA BIŻUTERII - 13 czerwca 2013 r. poz. 39, fot. Marcin Koniak, źródło: desabizuteria.pl,

• Ciekawy przykład srebrnej szatelenki znajdziemy również w Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie. Z centralnej plakietki odchodzą dwa łańcuszki, do których są przywieszone dwa drobiazgi - prawdopodobnie oprawki na pióro. 

Châtelaine, XIX w., nr inw. MC/S/1049, Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie, źródło: Biedrońska - Słotowa B., W dążeniu do piękna i doskonałości. O kobietach i ich upodobaniach, Szczecin 2008.

• W Muzeum Narodowym w Warszawie znajduje się niewielki flakonik zamykany na korek, przeznaczony na perfumy, służący do dowieszania do szatelenki.

Flakon z korkiem do perfum, Czechy, 2.poł. XIX w., nr inw. MNW 76365/a-b, Muzeum Narodowe w Warszawie, źródło: Biedrońska - Słotowa B., W dążeniu do piękna i doskonałości. O kobietach i ich upodobaniach, Szczecin 2008.

• Muzeum Mazowieckim w Płocku znajduje się bardzo interesujący drewniany przybornik do manicuru w formie bryloka, oprawiony w mosiądz, wyściełany pluszem i jedwabiem. Najprawdopodobniej był on noszony przy châtelaine.

Przybornik do manicure, XIX w., nr inw. MMP/S/302, Muzeum Mazowieckie w Płocku, źródło: Biedrońska - Słotowa B.,W dążeniu do piękna i doskonałości. O kobietach i ich upodobaniach, Szczecin 2008.

Szatelenki przez kilka stuleci służyły kobietom jako funkcjonalne, praktyczne przyborniki na różne okazje, jednocześnie stanowiąc niewątpliwą ozdobę sukni. Wydają się być ciekawą alternatywą dla damskich torebek i woreczków, zwłaszcza tych przeznaczonych na bale i inne eleganckie wydarzenia.

1. "Bluszcz", t. XII: 1876, Dodatek Nr 7, b.s.

2. "Bluszcz", t. XII: 1876, Dodatek Nr 35, b.s.

3. "Bluszcz", t. XII: 1876, Dodatek Nr 42, b.s.

4. Przegląd Mód, "Bluszcz", t. XXVI: 1890, Dodatek Nr 1, s. 2

5. "Bluszcz", t. IX: 1873, Dodatek Nr 10, s. 39

BIBLIOGRAFIA:
Biedrońska - Słotowa B., W dążeniu do piękna i doskonałości. O kobietach i ich upodobaniach, Szczecin 2008
Gutkowska-Rychlewska M., Historia ubiorów, Warszawa 1968 
Kowalska J.R., Torebki, sakiewki i portfele ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie, Kraków 2009
Kowalska J.R., Zawsze pod ręką. Torebki damskie od średniowiecza do współczesności, Kraków 2009
Zahel D., Czar kobiecego drobiazgu. Akcesoria mody kobiecej drugiej połowy XIX wieku i pierwszej połowy XX wieku ze zbiorów Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej w Przemyślu, Dębica 2012